“Morele vraagstukken verdwijnen nooit, maar je kunt wel leren er beter mee om te gaan”

Elke zorgprofessional kent ze: die momenten waarop je twijfelt. Laat je meneer Janssen, die tijdens het eten steeds onrustig wordt, in de eetkamer zitten? Of vraag je hem om op zijn kamer te eten, zodat anderen rust hebben aan tafel? En wat doe je met Nicole, een jonge vrouw met een verstandelijke beperking die graag uit wil gaan, terwijl je bang bent dat ze kwetsbaar is voor uitbuiting?

“Dat zijn geen gewone problemen”, zegt Marie-Josée Smits (eigenaar van een advies-, trainings- en onderzoeksbureau met passie voor zorg). “Wat je ook kiest, er gaat altijd iets verloren. Juist dat maakt het een moreel dilemma.”

Dilemma’s die altijd blijven

In de dagelijkse praktijk van de langdurige zorg komen morele dilemma’s voortdurend voor. “Vrijheid of veiligheid is een klassieker”, zegt Marie-Josée. “Maar het kan ook gaan over botsende waarden tussen naasten en professionals, of tussen het beleid van de organisatie en wat een zorgverlener zelf als goede zorg ziet. Wat je ook kiest, er gaat iets verloren, en dat wringt.”

Zorgprofessionals herkennen dat gevoel. “Soms weet je gewoon niet wat het goede is om te doen”, zegt ze. “En soms wéét je het wel, maar moet je toch iets doen wat niet goed voelt, bijvoorbeeld omdat er beleid of regels zijn waar je je aan moet houden. Dat kan leiden tot morele stress: het gevoel dat je je werk niet kunt doen zoals je vindt dat het hoort.”

Aan de slag met moreel beraad

Om professionals te helpen om te gaan met morele dilemma’s, ontwikkelde Marie-Josée samen met Medilex de cursus Ethiek in de zorg. Tijdens deze dag verkennen deelnemers hun eigen waarden en morele kompas en leren ze hoe ze morele dilemma’s kunnen herkennen en bespreekbaar maken.

Een belangrijk onderdeel is moreel beraad: een gespreksmethode om samen stil te staan bij wat er op het spel staat voor alle betrokkenen – cliënten, familie, collega’s én de organisatie. “Het gaat er niet om dat iedereen het eens wordt”, legt Marie-Josée uit. “Het gaat erom dat je begrijpt waarom iets voor een ander belangrijk is. Vanuit dat wederzijdse begrip en respect kun je samen zoeken naar handelingsopties waar iedereen zich in kan vinden. Soms is dat een tijdelijke oplossing: ‘laten we het drie weken zo proberen en daarna opnieuw bekijken’. Dat is al winst, want je komt verder dan vastlopen in standpunten.”

In de cursus oefenen deelnemers met echte situaties uit hun eigen praktijk. “We bespreken een casus die iemand heeft ingebracht en lopen die stap voor stap door. Je leert hoe je eigen oordelen even tussen haakjes zet, goed luistert en doorvraagt. Dat zijn de spelregels van moreel beraad. En wat mensen vaak merken, is dat het niet alleen rust geeft, maar ook nieuwe inzichten oplevert.”

Volgens Marie-Josée is dat precies wat professionals nodig hebben: ruimte om samen na te denken, te wikken en te wegen. “Soms kom je niet tot dé oplossing, maar wel tot een keuze om stappen te zetten waar iedereen voorlopig achter kan staan. Dan kun je verder.’

Van morele stress naar morele veerkracht

Marie-Josée ziet dat veel zorgprofessionals worstelen met botsingen tussen hun persoonlijke waarden en het beleid van de organisatie. “Soms moet je dingen doen die ingaan tegen wat jij belangrijk vindt. Als je begrijpt waarom iets zo is, kun je er vaak beter mee leven. Dan is het nog steeds moeilijk, maar het vreet je minder op. Dat is waar moreel beraad een belangrijke rol kan spelen: het creëert ruimte om naar elkaar te luisteren en met elkaar tot een oplossing te komen. Als je daarentegen structureel in een situatie zit waarin je je waarden niet kunt volgen, dan put dat je uit. Dan loop je risico op burn-out.”

Ze hoopt dat deelnemers na afloop van de cursus beter in staat zijn om zulke signalen te herkennen. Bij zichzelf én bij collega’s. “Ik hoop dat mensen leren zien: dit is een moreel vraagstuk. Dat ze even pas op de plaats maken, in plaats van direct te reageren of te zoeken naar een snelle oplossing. Even met elkaar om tafel gaan en verkennen: wat is er aan de hand, wat vinden we belangrijk, en wat kunnen we doen?”

Organiseren en ethiek: een persoonlijke verwondering

Marie-Josée vertelt over haar achtergrond motivatie om zich in te zetten voor haar vakgebied. “Ik ben mijn loopbaan als verpleegkundige. Tijdens mijn opleiding en werk raakte ik gefascineerd door twee dingen. Enerzijds door hoe de zorg georganiseerd is – waarom voelt het vaak alsof we steeds opnieuw beginnen? We zijn voortdurend bezig met verandering en vernieuwing, maar het lijkt niet te lukken om het echt goed te organiseren. En anderzijds door de keuzes die overal gemaakt worden, in relatie tot cliënten, in teams en beleid.”

Die verwondering bracht haar ertoe verder te studeren, eerst in de verpleegwetenschap en later in filosofie en ethiek. Ze promoveerde in 2004 op een onderzoek naar de morele ervaring van verpleegkundigen.

“De manier waarop zorg is ingericht, beïnvloedt de ruimte om moreel te kunnen afwegen wat het goede is om te doen”, zegt ze. “Die verbinding tussen organiseren en ethiek is iets wat mij persoonlijk blijft boeien – al ligt de focus van de cursus vooral op het leren herkennen en bespreken van morele dilemma’s in de praktijk.”

Eendaagse cursus ‘Ethiek in de zorg’

De cursus richt zich vooral op zorgprofessionals met een overstijgende rol, zoals kwaliteitsverpleegkundigen, gedragswetenschappers, psychologen of geestelijk verzorgers. Zij kunnen in hun organisatie helpen om het morele gesprek te stimuleren. “Morele vraagstukken verdwijnen nooit”, zegt Marie-Josée. “Maar je kunt wel leren er beter mee om te gaan. Het begint met herkennen dat iets ingewikkeld is, en er woorden aan geven.”

Ze besluit: “Goede zorg vraagt dat je soms even stilstaat. Niet om minder te doen, maar om beter te doen.”

De cursus Ethiek in de zorg vindt plaats op 5 februari 2026 van 9:30 tot 16:00.

Schrijf je hier in.