Voor dit blog spraken we met twee bevlogen experts, die ieder vanuit hun eigen achtergrond kijken naar morele stress waar zorgprofessionals op de werkvloer mee te maken kunnen krijgen.

Dr. Deborah van der Stoep begon haar loopbaan als reumatoloog, maar volgde haar hart en stapte over naar de geestelijke gezondheidszorg. Ze is oprichter en arts bij GGZ voor jou, waar ze naast haar bestuurlijke rol één dag per week cliënten behandelt. Communicatie en verbinding zijn de rode draad in haar werk. Als medeoprichter van Soepel Samenwerken verzorgt ze kleinschalige nascholingen voor zorgprofessionals, gericht op het verbeteren van communicatie en samenwerking in de zorg.

Laura Mudde is promovendus aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. In haar onderzoek richt zij zich op moreel leren in de zorg. Ze onderzoekt hoe zorgprofessionals in de praktijk aftasten en zoeken naar wat goede zorg is, en welke leerprocessen daaraan ten grondslag liggen. Dit doet zij in twee zorgcontexten: de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking en de zorg voor veteranen met morele verwonding. Daarnaast geeft ze les aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. Met haar achtergrond in kunstgeschiedenis en filosofie verdiept ze zich al jaren in vragen over moraliteit en ethiek.

Wat verstaan we onder morele stress?
Laura: “Een belangrijk signaal is dat knagende gevoel dat maar niet verdwijnt. Je weet wat goed zou zijn, maar je kunt er niet naar handelen. En dat gevoel heb je niet één keer, maar telkens opnieuw. Het kan leiden tot slecht slapen, piekeren of zelfs depressieve gevoelens en burn-out klachten. Toch ligt de kern in het morele domein: hoe kan ik mijn werk op een goede manier doen? Wat voor waarde heeft mijn werk? Het is een individuele ervaring, maar altijd ingebed in de context. Organisatorische en systemische factoren spelen een grote rol.”

Ze benadrukt dat morele stress iets anders is dan een moreel dilemma. “Bij een moreel dilemma moet je een keuze maken tussen twee opties die allebei spanning oproepen. Bij morele stress ontbreekt die keuze: de omstandigheden laten simpelweg niet toe dat je doet wat volgens jou goed is. Precies dat maakt het zo belastend.”

Deborah haakt daar op in: “Bij deze vorm van stress op de werkvloer hoeft er helemaal geen sprake te zijn van een hoge werkdruk. Morele stress kan zich juist voordoen in situaties waar werkdruk op zichzelf niet de grootste factor is, maar waar de organisatie, de afspraken of de beperkte ruimte voor maatwerk maken dat zorgprofessionals vastlopen.”

Een praktijkvoorbeeld
Deborah herkent het gevoel van morele stress uit haar tijd als reumatoloog in een ziekenhuis. Ze liep geregeld tegen de grenzen van het systeem aan en zag hoe lastig het was om maatwerk te bieden. Bijvoorbeeld bij patiënten met fibromyalgie, waarbij vaak ook psychosociale factoren meespelen, botste ze met de vaste kaders.

“Veel van deze patiënten hadden iemand nodig die echt keek wat de onderliggende oorzaak was. Maar in de praktijk was de afspraak dat ze twee keer bij een reumatoloog komen, daarna eventueel bij een reumaconsulent, en vervolgens weer terug naar de huisarts. Terwijl ik wist: deze mensen hebben meer nodig, bijvoorbeeld op psychosociaal vlak. Dat gevoel van tekortschieten, dat je niet de zorg kunt bieden waarvan je weet dat het beter zou zijn, dát is precies de kern van morele stress.”

Juist de wens om meer ruimte te geven aan de specifieke behoeftes van de individuele patiënt/cliënt was voor Deborah een belangrijke reden om haar eigen GGZ-instelling te starten.

Wat kun je doen als zorgprofessional aan morele stress?
Laura: “De eerste belangrijke stap is herkennen dat je met morele stress te maken hebt. Dat geldt zowel voor jezelf als voor leidinggevenden die alert moeten zijn op signalen in het team. Daarna helpt het om te onderzoeken wat binnen je invloedssfeer ligt en wat niet. Door het gesprek te openen met collega’s, kun je samen beter begrijpen waar de spanning vandaan komt. Het vraagt soms moed om dit bespreekbaar te maken, maar juist door het te benoemen ontstaat erkenning. Dat maakt de weg vrij voor een ander soort gesprek, waarin frustratie en machteloosheid plaatsmaken voor begrip.”

Laura benadrukt dat het belangrijk is morele stress serieus te nemen, omdat de gevolgen groot kunnen zijn als er niets mee gebeurt. “Soms verharden professionals en verliezen ze hun vermogen om cliënten echt als mens te zien. Anderen blijven hangen in boosheid en verontwaardiging, waardoor ze individueel gaan handelen, wat funest kan zijn voor het teamgevoel. En weer anderen trekken zich terug en willen geen verantwoordelijkheid meer dragen. Alle drie zijn ze schadelijk voor de kwaliteit van zorg.”

Juist daarom mag morele stress niet worden weggewuifd, benadrukt Laura. “Het is verleidelijk om tegen iemand met morele stress te zeggen: ‘zo gaat het nu eenmaal’ of ‘je kunt er niets aan doen’. Daarmee doe je tekort aan de gevoelens van de ander en laat je belangrijke informatie liggen over hoe het is om in ‘het systeem’ te werken. Erkenning geven is essentieel.”

Cursus morele stress, zelfzorg en duurzame inzetbaarheid in de zorg
Tijdens de driedaagse cursus die Deborah en Laura samen met Aart Mudde verzorgen, staat ervaren centraal. Het is een interactieve training waarin zorgprofessionals zelf ondervinden wat morele stress met je doet.

Belangrijke vragen komen aan bod: hoe herken je morele stress bij jezelf en anderen? Hoe voer je het gesprek met collega’s of leidinggevenden? En welke rol spelen organisatorische factoren? Het zijn thema’s die voor alle niveaus relevant zijn, van zorgprofessional aan het bed tot manager of bestuurder.

De cursus biedt volop ruimte voor het uitwisselen van ervaringen. Daarnaast worden lichamelijke oefeningen ingezet om te voelen wat er gebeurt wanneer je morele spanning ervaart.

Wil jij leren hoe je morele stress kunt herkennen, bespreekbaar maken en er op een constructieve manier mee om kunt gaan? Schrijf je dan in voor de driedaagse cursus.